Από το Άγχος στην Αυτογνωσία: Η Εικαστική Ψυχοθεραπεία ως Δρόμος Ανακούφισης

Το Άγχος στον Σύγχρονο Κόσμο

Υπολογίζεται ότι σήμερα περισσότεροι από 264 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως ζουν με αγχώδεις διαταραχές (World Health Organization, 2017). Εκτός από την επιβάρυνση στην ψυχική υγεία, οι διαταραχές άγχους συνδέονται με περιορισμένη λειτουργικότητα και χαμηλότερη ποιότητα ζωής (Mendlowicz & Stein, 2000).

H γνωσιακή–συμπεριφορική θεραπεία (CBT) και η φαρμακοθεραπεία αποτελούν τις παρεμβάσεις που συνήθως προτείνονται. Ωστόσο, περίπου 50% των ατόμων δεν ανταποκρίνονται επαρκώς στη γνωσιακή–συμπεριφορική θεραπεία (Nielsen et al., 2018), ενώ 20–50% εμφανίζουν είτε μη ικανοποιητική ανταπόκριση είτε αντενδείξεις στη φαρμακοθεραπεία (Blanco et al., 2010). Επομένως, υπάρχει ανάγκη για συμπληρωματικές παρεμβάσεις που θα μπορέσουν να υποστηρίξουν τη ρύθμιση συναισθημάτων, να ενισχύσουν τη σύνδεση με το σώμα και να προωθήσουν τις βιωματικές διεργασίες στη θεραπεία.

Η Τέχνη στην Πράξη: Η μελέτη των Abbing et al. (2019) σε Γυναίκες με Άγχος

Η Abbing (2019), διερεύνησε την αποτελεσματικότητα της εικαστικής ψυχοθεραπείας σε γυναίκες με διαγνωσμένες αγχώδεις διαταραχές, σε μία τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη μελέτη. Συμμετείχαν 59 γυναίκες, ηλικίας 18–65 ετών, με διαγνωσμένη Γενικευμένη Αγχώδη Διαταραχή (GAD), Κοινωνική Αγχώδη Διαταραχή (SAD) ή Διαταραχή Πανικού (PD) (Abbing et al., 2019). Οι γυναίκες της ομάδας παρέμβασης συμμετείχαν σε 10–12 ατομικές συνεδρίες ανθρωποσοφικής εικαστικής ψυχοθεραπείας, διάρκειας 45–60 λεπτών, σε διάστημα 3 μηνών. Οι γυναίκες της ομάδας αναμονής (control) δεν έλαβαν θεραπεία στο ίδιο διάστημα, αλλά συμμετείχαν αργότερα.

Οι παρεμβάσεις στη συγκεκριμένη μελέτη περιλάμβαναν ασκήσεις που στόχευαν στην ενίσχυση της αίσθησης ασφάλειας, στη βίωση ορίων, στη χαλάρωση, στη σύνδεση με τα συναισθήματα και στην ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης.

Όσον αφορά τη δημιουργική διαδικασία χρησιμοποιήθηκαν ενδεικτικά: το πλάσιμο συμβολικών μορφών με τον πηλό και η αποτύπωση των συναισθημάτων μέσω ελεύθερου σχεδίου αλλά και με τη χρήση μαλακών παστέλ, κάρβουνου και ακουαρέλας. Η προσέγγιση ήταν βιωματική, σωματοκεντρική και επικεντρωμένη στη ρύθμιση του συναισθήματος μέσα από τη διαδικασία δημιουργίας.

Τα αποτελέσματα έδειξαν σημαντικές βελτιώσεις σε όσες γυναίκες έλαβαν εικαστική ψυχοθεραπεία:

• Σημαντική μείωση άγχους

• Βελτίωση ποιότητας ζωής

• Ενίσχυση στρατηγικών ρύθμισης συναισθημάτων

Οι βελτιώσεις διατηρήθηκαν τρεις μήνες μετά το τέλος της θεραπείας και παρατηρήθηκαν επίσης στη δεύτερη ομάδα όταν έλαβε θεραπεία (Abbing et al., 2019)

Δημιουργία και Συμμετοχή: Η Δύναμη της Ομάδας

Η Chambala (2008) εφάρμοσε ένα πρόγραμμα εικαστικής ψυχοθεραπείας σε μικρές ομάδες ενηλίκων μίας ψυχιατρικής δομής που διήρκησε οκτώ εβδομάδες. Κάθε συνεδρία είχε σταθερή δομή και στόχευε στη μείωση του άγχους μέσα από δημιουργικές παρεμβάσεις.

Αρχικά, οι συμμετέχοντες συστήνονταν σχεδιάζοντας ή γράφοντας το όνομά τους και μοιράζονταν μια σύντομη πληροφορία σχετικά με το άγχος τους (π.χ. επίπεδο άγχους, σωματικά συμπτώματα, τρόπους αντιμετώπισης). Ακολουθούσε ένα σύντομο ψυχοεκπαιδευτικό μέρος για τα αίτια, τα συμπτώματα και τις μορφές του άγχους, με ενεργή συμμετοχή της ομάδας. Στη συνέχεια δινόταν το εικαστικό έργο/άσκηση. Οι θεραπευόμενοι καλούνταν να δημιουργήσουν εικόνες για την εμπειρία του άγχους τους, να αποτυπώσουν στρατηγικές αντιμετώπισης, να δουλέψουν με πηλό ή να ακολουθήσουν καθοδηγούμενη φαντασία και να εφαρμόσουν τεχνικές χαλάρωσης. Οι παρεμβάσεις στόχευαν στην εξωτερίκευση του άγχους, στην αναγνώριση συναισθημάτων και σωματικών αντιδράσεων και στην ενίσχυση προσωπικών δεξιοτήτων διαχείρισης, μέσω της δημιουργικής διαδικασίας.

Κατά την ανασκόπηση των έργων των συμμετεχόντων η Chambala παρατήρησε επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά. Πρώτον, υπήρξε μεγάλη ποικιλία στη χρήση χρωμάτων. Πολλοί θεραπευόμενοι ανέφεραν ότι κάθε χρώμα εξέφραζε διαφορετικό συναίσθημα ή αντιπροσώπευε τις πολλές σκέψεις που τους κατακλύζουν όταν αγχώνονται. Δεύτερον, αρκετά έργα ήταν αφηρημένα, κάτι που αντανακλά το γεγονός ότι το άγχος δεν είναι ορατό αλλά βιώνεται εσωτερικά. H τέχνη έδωσε στα μέλη της ομάδας τη δυνατότητα να το κάνουν «ορατό» και να το επεξεργαστούν με πιο συγκεκριμένο τρόπο. Επιπλέον, οι περισσότεροι άρχισαν να δημιουργούν αμέσως, με έντονο ρυθμό και δυνατές, αυθόρμητες κινήσεις, δείχνοντας πόσο άμεσα συνδέονται με αυτό το βίωμα.

Συνολικά, η εικαστική διαδικασία φάνηκε να προσφέρει πλαισίωση και αναγνώριση του βιώματος του άγχους, να ενισχύει την επίγνωση των προσωπικών δυνατοτήτων και δυσκολιών και μετά το τέλος του προγράμματος να αφήνει στους συμμετέχοντες απτά δείγματα των στρατηγικών διαχείρισης που ανέπτυξαν. Ιδιαίτερα στις συνεδρίες καθοδηγούμενης φαντασίας, οι συμμετέχοντες εμφανίστηκαν αισθητά πιο ήρεμοι μετά την εμπειρία.

Γιατί λειτουργεί η εικαστική ψυχοθεραπεία;

Η δύναμη της εικαστικής θεραπείας για άτομα που βιώνουν έντονο άγχος έγκειται στο ότι η δημιουργική διαδικασία τους επιτρέπει την αυτο-έκφραση και ταυτόχρονα την εξερεύνηση του εαυτού (Liebmann, 1990). Μέσα από την τέχνη, οι συμμετέχοντες μπορούν να πάρουν την ζητούμενη απόσταση, ώστε να μπορούν να κοιτάξουν μέσα τους και να αναγνωρίσουν τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους, δημιουργώντας ορατές αναπαραστάσεις της εσωτερικής, ψυχικής τους κατάστασης. Η παρατήρηση αυτών των απτών εικόνων βοηθά το άτομο να κατανοήσει βαθύτερα τους παράγοντες που επηρεάζουν την προσωπική του εξέλιξη και να εντοπίσει τις αλλαγές που χρειάζεται να κάνει στη ζωή του (Chambala, 2008).

Σύμφωνα με τα ευρήματα της μελέτης της Abbing (2019), η δημιουργική διαδικασία δεν επικεντρώνεται στην υπερανάλυση (που συχνά εντείνει το άγχος). Επιπλέον, αποσυμπιέζει το νευρικό σύστημα και ενισχύει την αυτορρύθμιση. ενώ βοηθά στη σύνδεση με το συναίσθημα με έναν ασφαλή τρόπο.

Η Chambala (2008) με τη σειρά της, ισχυρίζεται ότι η εικαστική ψυχοθεραπεία είναι κατάλληλη για άτομα με αγχώδεις διαταραχές για διάφορους λόγους. Καταρχάς, η έκφραση μέσω μορφής, χρώματος και σχεδίου μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική από την αποκλειστική χρήση του λόγου για επικοινωνία και αυτοέκφραση. Όπως επισημαίνει και η Liebmann (1990), μια εικόνα συχνά αποτυπώνει τα συναισθήματα με μεγαλύτερη ακρίβεια από τις λέξεις και μπορεί να βοηθήσει να ξεκαθαριστούν πιο σύντομα τα συναισθήματα, παρακάμπτοντας τη συχνά περίπλοκη και χρονοβόρα λεκτική διαδικασία. Πολλοί θεραπευόμενοι θεωρούν πιο διαχειρίσιμο να μοιραστούν τα έργα τους με τον θεραπευτή, παρά να αφηγηθούν λεκτικά την ιστορία τους, καθώς για άτομα με άγχος, η απαίτηση για λεκτική αποκάλυψη προσωπικών πληροφοριών μπορεί να εντείνει το στρες.

Η εικαστική ψυχοθεραπεία δίνει στους ανθρώπους που βιώνουν άγχος τη δυνατότητα να αναγνωρίσουν τα βαθύτερα ζητήματα που εντείνουν τα συμπτώματά τους. Ο εικαστικός ψυχοθεραπευτής αξιοποιεί την ουσιαστική σύνδεση με το άτομο, βοηθώντας το να κατανοήσει πώς συγκεκριμένες καταστάσεις και ερεθίσματα σχετίζονται με τη διαταραχή (Δρουσιώτης, 2022). Μέσα από την τέχνη, οι θεραπευόμενοι μπορούν να εκφράσουν όλα τα συναισθήματα που συνοδεύουν το άγχος τους, ενισχύοντας έτσι την αποτελεσματικότητα της θεραπείας.

Όπως αναφέρει μία συμμετέχουσα στη μελέτη της Abbing (2019):

«Πάντα ένιωθα ότι είμαι ο φόβος. Τώρα μπορώ να τον δω μέσα μου, σε ένα σημείο του σώματός μου — είναι μόνο ένα μέρος μου.»

Εν κατακλείδι

Όπως αναφέρει ο Δρουσιώτης (2022), η θεραπεία του άγχους εξαρτάται από το είδος της αγχώδους διαταραχής και την παρουσία άλλων ψυχικών δυσκολιών. Η κατανόηση της πραγματικής πηγής του φόβου πίσω από τη συμπεριφορά του ατόμου είναι κρίσιμη, καθώς αν και τα συμπτώματα μπορεί να μοιάζουν, η αιτία καθορίζει το θεραπευτικό πλάνο. Συνήθως χρησιμοποιείται συνδυασμός φαρμακοθεραπείας, για τη μείωση της έντασης των συμπτωμάτων, και ψυχοθεραπείας, που βοηθά στην επεξεργασία συναισθημάτων και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων διαχείρισης.

Η εικαστική ψυχοθεραπεία ανοίγει ένα παράθυρο στην εσωτερική ζωή των ανθρώπων που βιώνουν άγχος. Μέσα από τη δημιουργία, οι συμμετέχοντες μπορούν να δουν, να εκφράσουν και να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους με έναν ασφαλή και βιωματικό τρόπο. Δεν πρόκειται μόνο για τέχνη. Πρόκειται για μια διαδικασία αυτογνωσίας, σύνδεσης με το σώμα και ανάπτυξης προσωπικών στρατηγικών αντιμετώπισης των δυσκολιών. Μέσα από τα εικαστικά υλικά, το άγχος μεταμορφώνεται από αόρατο βάρος σε κάτι που μπορεί να διερευνηθεί και να κατανοηθεί. Η εικαστική ψυχοθεραπεία προσφέρει μια ζεστή, δημιουργική, ενδυναμωτική αλλά και ολιστική και ανθρώπινη εμπειρία, που αφήνει τους συμμετέχοντες πιο ήρεμους, πιο συνδεδεμένους με τα συναισθήματά τους και πιο έτοιμους να προχωρήσουν στη ζωή τους.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Abbing, A., Baars, E. W., de Sonneville, L., Ponstein, A. S., & Swaab, H. (2019). The effectiveness of art therapy for anxiety in adult women: A randomized controlled trial. Frontiers in Psychology, 10, 1203. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.01203

Blanco, C., Heimberg, R. G., Schneier, F. R., Fresco, D. M., Chen, H., Turk, C. L., et al. (2010). A placebo-controlled trial of phenelzine, cognitive behavioural group therapy, and their combination for social anxiety disorder. Archives of General Psychiatry, 67, 286–295. https://doi.org/10.1001/archgenpsychiatry.2010.11

Chambala, A. (2008). Anxiety and art therapy: Treatment in the public eye. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 25(4), 187–189. https://doi.org/10.1080/07421656.2008.10129556

Drousiotis, S. S. (2022). Art therapy as treatment for anxiety: Case studies for OCD, PTSD and SAD [Master’s thesis, University of Portsmouth]. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/389650112

Gratz, K. L., & Roemer, L. (2004). Multidimensional assessment of emotion regulation and dysregulation: Development, factor structure, and initial validation. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 26(1), 41–54. https://doi.org/10.1023/B:JOBA.0000007455.08539.94

Liebmann, M. (1990). Art therapy in practice. London: Jessica Kingsley.

Mendlowicz, M. V., & Stein, M. B. (2000). Quality of life in individuals with anxiety disorders. The American Journal of Psychiatry, 157(5), 669–682. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.157.5.669

Nielsen, S. K. K., Hageman, I., Petersen, A., Daniel, S. I. F., Lau, M., Winding, C., et al. (2018). Do emotion regulation, attentional control, and attachment style predict response to cognitive behavioural therapy for anxiety disorders? An investigation in clinical settings. Psychotherapy Research. https://doi.org/10.1080/10503307.2018.1425933

World Health Organization. (2017). Depression and other common mental disorders: Global health estimates. https://www.who.int/publications/i/item/depression-global-health-estimates